Gisteren hoorde ik in de dierentuin, terwijl we bij de gorilla's stonden te kijken, iemand zeggen "het blijven toch beesten". Natuurlijk hoor je dat heel vaak, in het bijzonder in de dierentuin. Maar in dat ene zinnetje zitten een aantal kernassumpties waarvan je je kunt afvragen of die terecht zijn.
Allereerst: dieren zijn blijkbaar beesten en dus geen mensen. Dat impliceert dat dieren fundamenteel anders zijn dan mensen. Een andere categorie. Dat lijkt me, zeker in het geval van gorilla's, geen assumptie die volkomen terecht is. Het is bekend dat mensapen DNA hebben dat voor 98% overeenkomt met dat van ons. Bonobo's hebben, net als mensen (en in tegenstelling tot de meeste andere dieren), sex om de sex. Gorilla's lijken gevoelens te hebben van blijdschap en verdriet die dicht bij onze emoties liggen. Zo beschrijft Dianne Fossey in haar boek
Gorilla's in the mist een geval van een gorilladochter die zo veel verdriet hebben om het overlijden van haar moeder dat ze zelf overlijdt. Dus, wellicht zijn dieren anders dan mensen, maar ook weer niet zo anders dat ze in een compleet andere categorie vallen.
Ten tweede lijkt deze achteloos uitgesproken zin een soort superioriteit aan te duiden. Mensen zijn niet alleen anders dan 'beesten', ze zijn beter dan beesten. Het lijkt me dat het antwoord op de vraag of dieren beter zijn dan mensen afhangt van waar je precies naar kijkt. De vraag moet dus scherper worden geformuleerd. Mensen onderscheiden zich - waarschijnlijk - van dieren met betrekking tot moreel besef. Mensen lijken een soort aangeboren besef te hebben van wat goed is en wat fout is. Dieren lijken dit niet te hebben.
Ik schrijf expres "lijken dit niet te hebben". De vraag is namelijk wat ons morele besef precies is. Als dat niets meer of niets minder is dan een aangeboren regelsysteem dat ons in staat stelt om als individu zo succesvol mogelijk te zijn, dan onderscheiden wij ons eigenlijk helemaal niet van dieren. Sterker nog, dan zijn we gewoon precies hetzelfde. Het verschil tussen mensen en dieren is dan alleen dat dieren zich niet (per se) conformeren aan ons regelsysteem.
Een ander verschil tussen mensen en (de meeste soorten) dieren is dat wij ons bewust zijn van onze daden. Anders gezegd. Wij weten het (over het algemeen) als wij de regels hebben overtreden en wij kunnen er bewust voor kiezen om de regels te breken. In tegenstelling tot dieren zijn wij ons dus bewust van het feit dat er een regelsysteem is. Dus, in dat opzicht zijn wij anders dan dieren (of dat beter is, is natuurlijk de vraag).
Aan de andere kant zijn er vele aspecten waarin dieren aanzienlijk beter zijn dan wij. Zij maken zich niet druk over futiliteiten, zij haasten zich niet, zij nemen de tijd voor alles wat ze moeten doen en ze geven zich over aan alles wat ze moeten doen. Zij leven in en voor het moment, zonder zich druk te maken over de dag van morgen, over de vraag wat ze morgen moeten eten en of ze ooit zullen sterven en zo ja waaraan dan. Ze zijn meer zen dat wij ooit zullen worden. Daarin zijn zij anders...en ik denk dat ze in dat opzicht beter zijn dan mensen.
